Վահան Տերյան

Վահան Տերյանը (Տեր-Գրիգորյան) ծնվել է 1885 թ. փետրվարի 9-ին Ջավախքի Գանձա գյուղում։ Նրա մանկությունն անցել է Ջավախքի անկրկնելի բնաշխարհում և նահապետական բարքերի մեջ։ Տերյանը նախնական կրթությունն ստացել է Գանձայում և Ախալքալաքում։ 1897-ին հայրը նրան տեղափոխում է Թիֆլիս, որտեղ երկու տարի ուսանում է պետական գիմազիայում։ Սակայն նրան ավելի մեծ ասպարեզ էր սպասում։ 1899-ից Տերյանը դառնում է Մոսկվայի Լազարյան ճեմարանի սան՝ կրթությունը շարունակելով արևելյան լեզուների երրորդ դասարանում։ Ճեմարանական տարիները (1899-1906) նրա մտավոր ձևավորման շրջանն են։ Այս տարիներին անհագ հետաքրքրությամբ նա կարդում է ռուս և եվրոպական գրողներին, հաղորդակից լինում գեղագիտական նոր ուղղություններին, գրական նոր հոսանքներին, որոնցից նրան հատկապես գրավում է խորհրդապաշտությունը։ Ավարտելով ճեմարանը՝ նույն 1906 թ. նա ուսումը շարունակում է Մոսկվայի համալսարանի պատմաբանասիրական բաժանմունքում։ 1910-1912 թթ. Տերյանը հիմադրում և համախոհների հետ լույս է ընծայում «Գարուն» ալմանախը։ Լույս է տեսնում երեք համար, որոնց մեջ ի մի են բերվում արևելահայ և արևմտահայ գրողների երկերը։ 1912 թ. հիմադրում է «Պանթեոն» հրատարակչությունը և ծավալում գրահրատարակչական, թարգմանական լայն գործունեություն։ 1915-1916 թթ. Տերյանը մասնակցում է Վալերի Բրյուսովի և Մաքսիմ Գորկու կազմած ու խմբագրած «Հայաստանի պոեզիան» և «Հայ գրականության ժողովածու» գրքերի ստեղծման աշխատանքներին։ Հայերենից ռուսերեն է թարգմանում Գաբրիել Սունդուկյանի «Պեպո»-ն, Րաֆֆու «Կայծեր»-ի առաջին հատորը, Շիրվանզադեի «Չար ոգի»-ն։ Նա նաև հայերեն է թարգմանել ռուս և եվրոպական գրողների երկեր՝ Ֆեոդոր Սոլոգուբ, Վալերի Բրյուսով, Էմիլ Վերհարն, Պոլ Վերլեն, Շարլ Բոդլեր և ուրիշներ։ 221 Մոսկվայի համալսարանը չավարտած՝ 1913-ին Տերյանն ընդունվում է Պետերբուրգի համալսարանի արևելյան լեզուների բաժինը։ 1913-1917 թթ. նա ապրում և ստեղծագործում է Պետերբուրգում։ 1917 թ. հեղաշրջումից հետո Վահան Տերյանը եռանդուն գործունեություն է ծավալում քաղաքական ասպարեզում։ Նա աշխատում է Ազգությունների ժողովրդական կոմիսարիատում, ուր վարում է հայկական գործերի բաժինը։ Գրում է «Թուրքահայաստանի մասին» օրինագիծը և որպես հայկական գործերի խորհրդական 1918-ին մասնակցում է Բրեստ-Լիտովսկի հաշտության բանակցություններին։ 1919-ին Ռուսաստանի արտաքին գործերի ժողովրդական կոմիսարիատի հանձնարարությամբ մեկնում է Միջին Ասիա։ Տերյանը հիվանդ էր թոքախտով։ Ճանապարհին հիվանդությունը խորանում է, և նա 1920 թ. հունվարի 7-ին վախճանվում է Օրենբուրգում։ Այնտեղ էլ թաղվում է։ Հետագայում նրա աճյունը տեղափոխվում է Երևան և հողին հանձնվում հայոց մեծերի պանթեոնում։ Ուսանող էր Տերյանը, երբ 1908 թ. լույս տեսավ նրա «Մթնշաղի անուրջներ» ժողովածուն։ Այդ գիրքը միանգամից գրավեց բոլորի սրտերը։ Ինչպես հիշում են ժամանակակիցները՝ օդը լցված էր Տերյանով, երիտասարդներն իրար սեր էին բացատրում Տերյանի տողերով, նրա գիրքն ամենաթանկ նվերն էր։ 1912-ին լույս տեսավ նրա «Բանաստեղծություններ» վերնագրով երկրորդ ժողովածուն։ Այստեղ զետեղված էր վերամշակված «Մթնշաղի անուրջներ» գիրքը, ավելացված էին նոր շարքեր։ Տերյանն առաջիններից էր, ով գրեց բանաստեղծական շարքերով՝ «Մթնշաղի անուրջներ», «Գիշեր և հուշեր», «Ոսկի հեքիաթ», «Կատվի դրախտ», «Երկիր Նաիրի» և այլն։ Տերյանի գրական-գեղագիտական հայացքները ճիշտ հասկանալու համար կարևոր են նաև նրա գրականագիտական և հրապարակագրական ելույթները, որոնցից արժե հիշատակել հատկապես երկուսը՝ «Հայ գրականության գալիք օրը» և «Հոգևոր Հայաստան»։ Տերյանը գրական այն ուղղության հետևորդ էր, որ կոչվում է խորհրդապաշտություն: